Đây là loài vi tảo có kích thước lớn (đường kính có thể lên đến 1mm), có hình dạng giống trứng cá nên thường bị lầm tưởng là “trứng cá”, “trứng sứa”. Chủng tảo bắt gặp ở đây có tảo nội sinh màu đỏ nên tạo nước màu đỏ gọi là thuỷ triều đỏ. Đặc điểm này khác biệt với các chủng màu xanh vốn chứa tảo nội sinh màu xanh thường bắt gặp ở các nước khác quanh Biển Đông như Thái Lan, Phillipines, Malaysia và có thể cả vùng biển miền Tây Nam Bộ của Việt Nam.

Từ cuối tháng 3 đến cuối tháng 4/2012, N. scintilans đỏ bùng phát trên quy mô lớn, tạo ra các váng nước màu đỏ bao phủ hầu hết diện tích ven biển khu vực Hải Phòng. Tại khu vực phía đông đảo Cát Bà, xuất hiện những dải nước đỏ kéo dài hàng kilômet. Ở một số điểm vịnh kín, yên tĩnh, tảo có điều kiện gia tăng về mật độ, tạo các lớp váng đỏ đậm đặc tại một số vũng, áng, âu thuyền ven đảo Cát Bà và Đồ Sơn.

Noctiluca scintillans không sinh độc tố nên không nguy hiểm đối với người. Các sản phẩm hải sản nuôi và đánh bắt trong khu vực bị thuỷ triều đỏ an toàn và có thể được tiêu thụ bình thường. Tuy nhiên, chúng có khả năng tích tụ ammoniac với hàm lượng cao rồi giải phóng vào môi trường nước. Mật độ cao của chúng còn gây tình trạng cạn kiệt ôxy trong vực nước. Sự kết hợp của hai yếu tố này có thể gây chết hàng loạt động vật thuỷ sản.

Kết quả khảo sát của Viện nghiên cứu Hải sản cho thấy đợt thuỷ triều đỏ vừa qua không gây tác hại đáng kể nào cho nghề nuôi cá lồng bè nhưng đã gây ra những thiệt hại nghiêm trọng cho nghề nuôi động vật đáy. Các váng nước đọng lại khu vực vùng triều đã gây chết hàng loạt cho ngao và các động vật đáy khác. Khu vực chịu thiệt hại nặng nề nhất là xã Đồng Bài- Cát Hải, nơi có tỷ lệ ngao chết lên tới 30-40%, thậm chí 90% ở những điểm bị lớp váng thuỷ triều đỏ bao phủ khi triều kiệt. Thời gian ngao chết hoàn toàn trùng khớp với thời gian cao điểm của thuỷ triều đỏ. Tổng thiệt hại do đợt thuỷ triều đỏ này tại xã Đồng Bài ước tính khoảng 2-3 ngàn tấn ngao, tương đương giá trị khoảng 45-60 tỷ đồng.

Ghi nhận của Viện nghiên cứu Hải Sản thời gian gần đây cho thấy có sự gia tăng đến mức đáng lo ngại về tần suất thuỷ triều đỏ tại khu vực này. Trong khoảng một năm qua, tại khu vực Cát Hải đã xảy ra liên tiếp 3 đợt thuỷ triều đỏ. Đợt thứ nhất do loài tảo giáp Ceratium furca gây ra vào tháng 7/2011, gây chết ít nhất 10 tấn cá lồng tại khu vực Hang Vẹm. Đợt thứ hai do loài tảo Phaeocystis cf. globosa gây ra vào tháng 11/2011, khiến 70% sản lượng ngao của các xã Phù Long, Hiền Hào bị chết, gây ra thiệt hại ước tính khoảng 20-40 tỷ đồng. Đợt vừa xảy ra vào tháng 3-4 vừa qua do loài N. scintillans là đợt thứ ba. Các đợt bùng phát gần đây cũng cho thấy, thành phần loài tảo gây hại ngày càng đa dạng và mức độ tác động của thuỷ triều đỏ đối với môi trường và kinh tế cũng nghiêm trọng hơn nhiều so với những đánh giá trước đây. Điều đáng lo ngại là tại khu vực này còn tìm thấy rất nhiều loài tảo khác có khả năng bùng phát và có khả năng sinh độc tố. Cả ba đợt thuỷ triều đỏ đều được tạo ra bởi những loài không sinh độc tố. Nếu một trong số các loài sinh độc tố bùng phát thì hậu quả đối với nuôi trồng thuỷ sản và sức khoẻ con người rất khó lường.

Hiện nay chưa có phương pháp hữu hiệu giảm thiểu tác hại của thuỷ triều đỏ và tảo độc hại. Khi thuỷ triều đỏ xảy ra, các biện pháp có thể thực hiện chủ yếu là né tránh như hạ thấp lồng bè nuôi cá để tạo không gian cho cá tránh lớp thuỷ triều đỏ, hạn chế lấy nước có thuỷ triều đỏ vào đầm, thu hoạch sớm và ngưng thả giống. Các cơ quan chức năng nên khuyến cáo người dân không hoang mang khi phát hiện thuỷ triều đỏ. Cần tuân theo hướng dẫn của cơ quan chức năng về biện pháp phòng, hạn chế tác hại của thuỷ triều đỏ và biện pháp đảm bảo an toàn, tránh ngộ độc thực phẩm. Khi phát hiện thuỷ triều đỏ cần thông báo kịp thời cho cơ quan chức năng, trong đó có cơ quan Viện Nghiên cứu Hải sản (số 224 Lê Lai, Hải Phòng, điện thoại: 0313836656) để kịp thời xác minh tác nhân gây thuỷ triều đỏ, mức độ và khả năng gây hại và đưa ra khuyến cáo về biện pháp hạn chế, giảm thiểu tác hại.

Trong bối cảnh môi trường ngày càng ô nhiễm và chịu sự tác động của biến đổi khí hậu, diễn biến tác động của tảo độc hại nói chung và thuỷ triều đỏ nói riêng sẽ ngày càng phức tạp. Về lâu dài, giải pháp cần thiết là tăng cường hoạt động của hệ thống quan trắc, cảnh báo môi trường tại khu vực ven biển nói chung và khu vực Quảng Ninh – Hải Phòng nói riêng. Trước mắt, cần ưu tiên đầu tư cho một số nghiên cứu về tảo độc hại nhằm cập nhật tình hình và nghiên cứu giải pháp phòng tránh, giảm thiểu tác hại.

Nguyễn Văn Nguyên

(Viện Nghiên cứu Hải sản)